„Głód, który nie zna języka. Psychoanalityczne spojrzenie na zaburzenia odżywiania się przez pryzmat sztuki”

Zaburzenia odżywiania się nie są tylko kwestią jedzenia. W rzeczywistości często nie chodzi w nich wcale o jedzenie. To historie zapisane w ciele, opowieści o utracie kontroli, tęsknocie za miłością, nieprzeżytym bólu, który nie znalazł słów. To język głodu, który czasem staje się jedyną formą wyrażania siebie, zwłaszcza wtedy, gdy wszystkie inne zawiodły.

Z perspektywy psychoanalitycznej zaburzenia jedzenia są jednym z najintensywniejszych przejawów wewnętrznego konfliktu. Freud pisał o konwersji, o tym, jak ciało może przejąć głos psychiki. W przypadku anoreksji, bulimii czy kompulsywnego objadania się ciało staje się sceną, na której rozgrywają się wewnętrzne dramaty. Walka między pragnieniem bycia widzianą a lękiem przed byciem ocenioną. Między potrzebą kontroli a głodem relacji.

Ciało jako obraz. Ciało jako manifest.

W sztuce ciało było od zawsze centralnym tematem. Od Botticellego po Schielego, od renesansowych ideałów harmonii po ekspresjonistyczne zniekształcenia, obraz ciała mówi więcej niż tysiąc słów. Dla wielu kobiet z zaburzeniami odżywiania się ciało nie jest domem, ale projektem. Obiektem do naprawy, kontroli, przekształcania. Tak jak artysta pracuje nad formą, tak osoba z anoreksją „rzeźbi” siebie poprzez głodzenie, zacierając granicę między destrukcją a twórczością.

W filmie Black Swan Darrena Aronofsky’ego widzimy tę granicę rozmazaną do granic możliwości. Główna bohaterka obsesyjnie dąży do perfekcji, a jej ciało staje się polem walki pomiędzy tym, co białe i czarne w niej samej. W sztuce Louise Bourgeois powracający motyw kobiecego ciała jako przerażającego, zniekształconego, poddanego wewnętrznej presji, rezonuje z doświadczeniami osób z zaburzeniami odżywiania się. Jej rzeźby są jak somatyczne sny, pełne lęku i zarazem intymności.

Zaburzenia odżywiania się jako regresja i tęsknota

Psychoanaliza zwraca uwagę na aspekt oralny jako jedną z pierwszych faz rozwoju człowieka. Głód fizyczny splata się tu z głodem emocjonalnym. Matka, mleko, karmienie, bliskość. Brak odpowiedniego zaspokojenia tych pierwotnych potrzeb może prowadzić do późniejszych trudności w regulacji emocji poprzez jedzenie. Jedzenie staje się czymś więcej niż pokarmem. Może być karą, nagrodą, rytuałem, próbą ukojeniem.

W swojej pracy z pacjentkami często widzę, jak trudna jest droga do odnalezienia siebie w ciele, które było przez lata wrogiem. Zdarza się, że najpierw trzeba nauczyć się mówić, zanim można zacząć jeść. Zanim pojawi się prawdziwy głód. Nie ten fizjologiczny, ale ten za relacją, bezpieczeństwem, sensem. Trzeba rozmontować cały system obron, który objawił się właśnie w jedzeniu lub jego braku.

Psychoterapia jako przestrzeń odzyskiwania głosu

W psychoterapii pracujemy z tym, co niewypowiedziane. Z tym, co ukryte w ciele, w symbolach, w fantazjach. Jedzenie to przecież nie tylko funkcja biologiczna. To rytuał. To wspomnienie. To kara. To nagroda. Często dopiero wtedy, gdy pacjentka zaczyna rozumieć swoje ciało jako część siebie, a nie jako osobny byt do ujarzmienia, możliwe jest prawdziwe spotkanie ze sobą.

Na zajęciach z arteterapii, w rysunku, malarstwie, tańcu, pacjentki odkrywają inne sposoby ekspresji. Zamiast ranić siebie poprzez głodzenie lub objadanie się, zaczynają tworzyć. Uczą się, że można być widzialną bez destrukcji. Że ekspresja nie musi być dramatem. Że można płakać nie raniąc skóry. Że można jeść i jednocześnie być sobą.

Sztuka, która leczy. Sztuka, która mówi.

W świecie, który narzuca obrazy kobiecości jako szczupłości, kontroli i ciszy, każda kobieta, która pozwala sobie jeść, mówić, istnieć, jest rewolucyjna. Sztuka może być tutaj wsparciem. W obrazach Fridy Kahlo, w ciałach odrzuconych przez kulturę, w filmach, które pokazują pęknięcie zamiast maski. Tam można znaleźć siostrzeństwo. Czułość. Nadzieję.

Polecana literatura:

1. Hilde Bruch, The Golden Cage. The Enigma of Anorexia Nervosa

2. Susie Orbach, Fat is a Feminist Issue

3. Julia Kristeva, Czarne Słońce. Depresja i melancholia

4. Darian Leader, Strictly Bipolar

5. Joyce McDougall, Teatry ciała

6. Louise Bourgeois, Destruction of the Father/Reconstruction of the Father

7. Esther Rashkin, Unspeakable Secrets and the Psychoanalysis of Culture

8. Susan Bordo, Unbearable Weight. Feminism, Western Culture and the Body

Wszystkie prawa zastrzeżone. Artykuł stanowi własność intelektualną Lunaria Atelier i nie może być kopiowany, rozpowszechniany ani przetwarzany bez pisemnej zgody autorki.