Wstęp
Wojna jest zjawiskiem, które od wieków fascynuje i przeraża. Niszczy miasta i krajobrazy, ale przede wszystkim rozszarpuje ludzką psychikę. W tym artykule chcę przyjrzeć się stresowi bojowemu i traumie wojennej z perspektywy psychologicznej i psychoterapeutycznej, ale też poprzez pryzmat sztuki, filmu i literatury.
Zacznę od pierwszej wojny światowej i przejdę przez drugą, konflikty późniejsze, polskie doświadczenia i współczesność. Spróbuję pokazać, jak sztuka stawała się świadkiem, kroniką i formą terapii tej traumy. Jako psychoterapeutka dodam własne refleksje o tym, co wojna robi z ludźmi i jak można im pomagać.
Stres bojowy w czasie pierwszej wojny światowej
Pierwsza wojna światowa była konfliktem, który zaskoczył świat skalą przemocy technologicznej. Okopy, karabiny maszynowe, gaz bojowy, artyleria. Żołnierze przez miesiące i lata żyli w błocie, z poczuciem ciągłego zagrożenia.
Pojęcie „shell shock” opisywało objawy takie jak drżenia, paraliż, utrata mowy, stany lękowe. Dziś wiemy, że to były wczesne opisy tego, co później nazwano PTSD. W tamtym czasie traktowano tych ludzi często jak symulantów lub tchórzy.
Sztuka bardzo mocno rejestrowała tę przemianę człowieka w ruinę. Otto Dix, niemiecki malarz i weteran wojny, w cyklu „Der Krieg” pokazał okaleczone ciała, wypalone pejzaże, maski gazowe i zniekształcone twarze. Te obrazy nie były patriotyczne ani heroiczne. Były brutalnie szczere.
W literaturze i filmie ten brak sensu wojny został oddany w „Na Zachodzie bez zmian” Ericha Marii Remarque’a i w ekranizacjach tej powieści. W wersji z 1930 roku w reżyserii Lewisa Milestone’a i najnowszej z 2022 roku w reżyserii Edwarda Bergera widzimy młodych chłopców z entuzjazmem idących na wojnę, którzy wracają złamani lub wcale nie wracają. Kamera nie oszczędza szczegółów błota, krwi, rozpaczy i osamotnienia.
Druga wojna światowa i zmiana podejścia do traumy
Druga wojna światowa była jeszcze bardziej totalna. Trauma stała się doświadczeniem żołnierzy na wszystkich frontach i cywilów w bombardowanych miastach.
Psychiatria wojskowa zaczęła bardziej systematycznie opisywać zjawisko „battle fatigue”. Żołnierze byli zmęczeni psychicznie, wycofani, mieli tiki nerwowe, halucynacje. W USA i Wielkiej Brytanii próbowano organizować polowe punkty psychiatryczne, by leczyć na miejscu i przywracać do służby.
Polska miała swoje piekło okupację niemiecką i sowiecką, Holocaust, Powstanie Warszawskie. Tutaj trauma wojny była masowa i często przez lata wyparta.
W sztuce filmowej te doświadczenia rozpisano na wiele głosów.
„Pianista” w reżyserii Romana Polańskiego opowiada o przetrwaniu w warszawskim getcie. Pokazuje zagładę świata Władysława Szpilmana, jego głód, samotność, ucieczkę z ruin. Kamera zatrzymuje się na pustych, zniszczonych ulicach, co samo w sobie jest obrazem traumy wielkiego braku i nieobecności ludzi, którzy zniknęli.
„Lista Schindlera” Stevena Spielberga to monumentalny obraz o ratowaniu Żydów przez niemieckiego przemysłowca. Film nie szczędzi brutalnych scen egzekucji, poniżenia, strachu, ale pokazuje też moralny rozpad i heroizm, często w jednym człowieku. Trauma jest tu nie tylko fizycznym strachem o życie, ale też moralnym rozdarciem i pytaniem, jak żyć dalej, wiedząc, że się przeżyło.
Powroty z wojny. Jak wygląda życie po powrocie.
Powrót z wojny to osobny dramat. Wiele filmów i książek pokazuje, że koniec walki nie oznacza końca cierpienia.
Po drugiej wojnie światowej żołnierze wracali do rodzin z niewidzialnymi ranami. Nie potrafili spać, wybuchali gniewem, izolowali się.
Sztuka zaczęła dostrzegać ten problem jeszcze mocniej po wojnie w Wietnamie. PTSD zostało oficjalnie uznane za diagnozę dopiero w latach osiemdziesiątych, ale kino już wcześniej zaczęło pokazywać weteranów nie jako zwycięzców, ale ludzi złamanych.
„Łowca jeleni” w reżyserii Michaela Cimino to opowieść o trzech przyjaciołach z Pensylwanii, którzy trafiają do Wietnamu. Film brutalnie pokazuje nie tylko okrucieństwo wojny, ale też powrót do domu. Bohaterowie nie potrafią już żyć normalnie. Mike próbuje uratować Nicka, który nie wraca psychicznie. Zostaje w Sajgonie i gra w rosyjską ruletkę za pieniądze, zupełnie wypalony. Obraz jest pełen milczenia, spojrzeń, w których czai się wstyd i poczucie winy ocalałego.
„Czas Apokalipsy” Francisa Forda Coppoli jest luźną adaptacją „Jądra ciemności” Josepha Conrada. Film zanurza widza w halucynacyjny koszmar wojny w Wietnamie. Kamera śledzi kapitana Willarda w misji zabicia zbuntowanego pułkownika Kurtza. Sam Willard staje się coraz bardziej rozbity psychicznie, a dżungla i wojna wydają się wciągać żołnierzy w coś pierwotnego i dzikiego. To film, który pokazuje, że wojna nie tylko niszczy ciało, ale też rozszarpuje psychikę i moralność.
Sztuka obrazowa i pamięć o wojnie
Obrazy wojny nie ograniczają się do filmu. Malarze i rysownicy od wieków dokumentowali i komentowali wojnę.
Francisco Goya w cyklu „Okropności wojny” stworzył grafiki dokumentujące bestialstwo wojny napoleońskiej w Hiszpanii. Bez patosu i gloryfikacji tylko brutalność, cierpienie i dehumanizacja.
Otto Dix po pierwszej wojnie światowej stworzył cykl akwafort i rysunków „Der Krieg” pokazujący trupy, kalekich żołnierzy, zniszczone krajobrazy. Te obrazy są wręcz dokumentem psychiatrycznym próbą wyrzucenia z siebie koszmarów i nadania im kształtu.
Współcześnie artyści podejmują temat wojny z perspektywy ofiar, uchodźców, kobiet. Fotografia wojny w Ukrainie, wystawy dokumentujące życie cywilów pod bombami, murale w zrujnowanych miastach wszystko to jest próbą opowiedzenia tej traumy, której nie da się wyrazić słowami.
Polska perspektywa po 1945 roku
W Polsce o traumach wojny mówiło się długo niewiele. Cenzura, polityczne tabu, zbiorowe milczenie.
Filmy Andrzeja Wajdy takie jak „Kanał” czy „Popiół i diament” próbowały uchwycić moralny chaos, rozpad wartości i niemożność odnalezienia się po wojnie. W „Kanale” bohaterowie dosłownie toną w labiryncie warszawskich kanałów, symbolu beznadziei i klaustrofobicznej traumy powstania.
„Pokłosie” Władysława Pasikowskiego to znacznie późniejsze zmierzenie się z traumą wojny w pamięci zbiorowej. Pokazuje wypierane, wstydliwe historie pogromów i przemocy wobec Żydów, której sprawcami byli również sąsiedzi.
Dla mnie jako psychoterapeutki takie obrazy są ważne, bo rozmawiam z ludźmi, którzy dziedziczą nieprzepracowaną winę, lęk i poczucie zagrożenia. Trauma wojny w Polsce jest nie tylko historią, ale żywym wspomnieniem w rodzinach.
Perspektywa psychoanalityczna na traumę wojenną
Z psychoanalitycznego punktu widzenia wojna to zderzenie człowieka z jego pierwotnym lękiem przed śmiercią, zniszczeniem i utratą bliskich. Freud opisywał powracające sny weteranów jako sposób nieświadomości na poradzenie sobie z doświadczeniem przekraczającym możliwości psychiki.
Melanie Klein i Donald Winnicott pisali o tym, jak wojna niszczy w człowieku poczucie bezpieczeństwa i jak te traumy przekazywane są dzieciom. Dziecko wychowane przez rodzica z PTSD często przyjmuje jego lęki i mechanizmy obronne.
W psychoterapii ważne jest nie tylko opowiedzenie tej historii, ale też doświadczenie, że ktoś słucha bez oceniania. Że to cierpienie można nazwać, oswoić i zrozumieć.
Moje refleksje jako psychoterapeutki
Pracując z osobami dotkniętymi traumą wojenną lub dziedziczoną traumą rodzinną, widzę jak głęboko wojna zakorzenia się w psychice. Nawet jeśli pacjent mówi, że to nie jego doświadczenie, czuje w ciele lęk, wstydzi się emocji, nie ufa światu.
Wojna nie zostawia prostych blizn, które można zabandażować. Zostawia poczucie zagrożenia zapisane w ciele i relacjach, przekazywane w milczeniu pokoleń.
Uważam, że sztuka, film, literatura i obrazy są niezwykle cenne w terapii. Pokazują pacjentowi, że nie jest sam, że jego emocje mają sens. Filmy pomagają im nazwać swoje doświadczenia, zrozumieć je, a w bezpiecznej relacji terapeutycznej możemy wtedy rozmawiać o tym, co czują, czego się boją, czego pragną.
Chcę, żeby moi pacjenci czuli, że mogą o tym mówić. Że trauma ich nie definiuje, choć ich kształtuje. Że mają prawo do nadziei i odbudowy.
Podsumowanie
Wojna nigdy nie kończy się wtedy, gdy milkną działa. Jej skutki żyją w psychice ludzi, w rodzinach i w całych społeczeństwach. Sztuka i film pozwalają nam się z tym zmierzyć, rozpoznać w cudzym cierpieniu własne lęki.
Psychoterapia daje szansę, by nadać sens temu doświadczeniu i zacząć żyć inaczej.
Przygotowuję również artykuł będący rozwinięciem tych rozważań. Chcę w nim zastanowić się głębiej nad pytaniem, kto jest ofiarą wojny i jak wygląda stres bojowy z perspektywy terapeutycznej.
Literatura i film
„Na Zachodzie bez zmian” reż. Lewis Milestone, Edward Berger
„Łowca jeleni” reż. Michael Cimino
„Czas Apokalipsy” reż. Francis Ford Coppola
„Pianista” reż. Roman Polański
„Lista Schindlera” reż. Steven Spielberg
„Kanał” reż. Andrzej Wajda
„Pokłosie” reż. Władysław Pasikowski
„Okropności wojny” Francisco Goya
„Der Krieg” Otto Dix
„The Body Keeps the Score” Bessel van der Kolk
„Trauma and Recovery” Judith Herman
Wszystkie prawa zastrzeżone.
Lunaria Atelier 
Dodaj komentarz